Componist Calliope Tsoupaki: ‘In muziek kun je alles doen wat je wilt’

De Grieks-Nederlandse componiste Calliope Tsoupaki schrijft dit seizoen een nieuw strijkkwartet voor Muziekgebouw aan ’t IJ. De première is verdeeld over alle 7 concerten in de serie Strijkkwartetten; elk concert klinkt het stuk weer een paar minuten langer. Op basis van het gespeelde werk componeert Tsoupaki dan verder, tot het stuk bij het laatste concert helemaal af is.

Woensdag 24 april speelt het DoelenKwartet de eerste zes delen. Het Matangi Kwartet speelt woensdag 8 mei de première van het integrale strijkkwartet. We stelden er haar enkele vragen over:

Kun je uitleggen hoe de structuur van het stuk in elkaar zit?
‘Het begint met een kleine frase op de cello die zich heel geleidelijk ontwikkelt, zonder spectaculaire verandering. Zoals wanneer je naar een landschap kijkt vanuit de trein en je ziet het landschap langzaam veranderen. En uiteindelijk kom je uit bij wat je altijd al zag aankomen.’

Hebben de concerten waarin het werk werd uitgevoerd nog invloed gehad op jouw proces?
‘Het eerste deel werd gespeeld in een concert waarin ook het Tweede Strijkkwartet van Morton Feldman op het programma stond. Een 5 uur durend stuk dat zich heel langzaam en rustig ontwikkelt. Dat heeft me toen enorm te pakken gekregen. Ik hou van muziek waarin weinig gebeurt, waardoor het lijkt alsof het hetzelfde blijft, maar eigenlijk alles heel geleidelijk verandert. Dat vraagt om een enorme controle van de componist over zijn materiaal. Als luisteraar kan je in dat soort muziek eindeloos rond dwalen.’

Je geeft ook les aan studenten compositie. Wat is de belangrijkste les die je hen probeert te leren?
‘Ik moedig ze altijd aan om op zoek te gaan naar hun eigen stem. De huidige jonge generatie compositiestudenten is gek genoeg heel erg traditioneel. Ze hebben een heel goeie techniek, maar ze houden allemaal van filmmuziek en proberen heel ouderwets klassiek te componeren. Ik probeer ze dan positief te choqueren en te laten zien dat je niet in die stijve traditie hoeft te blijven. Je kunt alles doen in muziek. Je kunt alle toonladders gebruiken die je wilt, of helemaal geen toonladders, zoals in Afrikaanse of Aziatische muziek. Er ligt helemaal niks vast. Als ze dat inzien, geeft dat heel veel kracht en zie je dat ze daarna veel frisser en eigener componeren.’

Componiste Calliope Tsoupaki: ‘Verschil tussen strijkkwartetten en orkesten is als het verschil tussen tekeningen en schilderijen.’

De Grieks-Nederlandse componiste Calliope Tsoupaki schrijft dit seizoen een nieuw strijkkwartet voor Muziekgebouw aan ’t IJ. De première is verdeeld over alle 7 concerten in de serie Strijkkwartetten; elk concert klinkt het stuk weer een paar minuten langer. Op basis van het gespeelde werk componeert Tsoupaki dan verder, tot het stuk bij het laatste concert helemaal af is.

A.s. zondag speelt het Danel Kwartet deel 1 t/m 4 van het kwartet. Luister hier fragmenten van deel 1 en 2. We stelden Calliope enkele vragen over het stuk:

Welke invloed heeft het terugluisteren van de vorige stukken gehad op hoe je nu aan het schrijven bent?
‘Ik ben eigenlijk nog steeds bezig met de melodie waar ik oorspronkelijk mee begon. Ik hield eerst de mogelijkheid open dat ik daar na een paar minuten wel mee klaar zou zijn, maar er zit nog veel meer in dan ik durfde te hopen. Dat heeft er ook mee te maken dat ik telkens een stukje componeer en het dan weer laat liggen. Als ik er dan weer aan begin, kijk ik er op een nieuwe, frisse manier naar en zie ik weer nieuwe mogelijkheden.’

Wat is het verschil tussen componeren voor een strijkkwartet en componeren voor een heel orkest?
‘In een strijkkwartet heb je veel meer mogelijkheden om binnen één taal verschillende dingen uit te proberen en te experimenteren. De muzikanten in een strijkkwartet zijn allemaal solisten: hele virtuoze muzikanten die aan elkaar gelijkwaardig zijn. In een orkest heb je meerdere instrumentengroepen. Je hebt daardoor veel kleurmogelijkheden, en je kan je muzikale ideeën vol uitschrijven en breed laten horen. Maar de virtuositeit van de spelers is niet gelijk: je moet bijvoorbeeld werken met het verschil tussen eerste en tweede violisten. En je moet rekening houden met de balans tussen de verschillende instrumentengroepen.

‘Je kunt het vergelijken met het verschil tussen tekeningen en schilderijen. In een tekening kun je goed zien hoe een kunstenaar zijn techniek beheerst, en is iedere lijn even belangrijk. In een schilderij kun je uitpakken met allerlei kleuren en de kijker daarmee inpakken en verleiden. Maar in een tekening zie je goed wat iemand kan met beperkte middelen.’

Componiste Calliope Tsoupaki: ‘Een strijkkwartet schrijven is heel inspirerend.’

Calliope Tsoupaki (foto: Ruud Jonkers)

In opdracht van het Muziekgebouw schrijft de Grieks-Nederlandse componiste Calliope Tsoupaki een nieuw strijkkwartet in 7 delen. Bij elk concert in de serie Strijkkwartetten in seizoen 12-13 klinkt het werk telkens 2 minuten langer. Ieder volgend deel componeert Tsoupaki nadat ze de gecomponeerde delen heeft horen spelen. Het 3^e deel gaat in première komende zondag 9 december, gespeeld door het Dudok Kwartet. Luister hier fragmenten van deel 1 en 2.

We stelden Calliope enkele vragen over het schrijfproces:

Het stuk wordt door 7 verschillende strijkkwartetten gespeeld. Hou je tijdens het componeren rekening met hun verschillende eigenschappen?
‘Misschien een beetje, maar niet zo sterk als wanneer ik schrijf voor zanger(es)s(en). Daarbij moet je altijd rekening houden met het register en de klankkleur van een zanger(es). Bij muzikanten speelt dat minder. Wat niet wil zeggen dat niet ieder strijkkwartet zijn eigen specifieke talenten heeft. Maar in dit stuk probeer ik juist zo te schrijven dat het alle verschillende strijkkwartetten kan passen. Ik zoek naar iets dat alle kwartetten samen met elkaar verbindt.’

Manuscript van het 3e deel van Calliope Tsoupaki’s Groeibriljant

Wat spreekt je aan in strijkkwartetten?
‘Het grappige is dat ik al een tijdje van plan was om een strijkkwartet te schrijven, nog voordat deze opdracht kwam. Strijkkwartetten zijn voor veel componisten een manier om zichzelf te bewijzen, omdat je er alle kanten mee op kan: heel ijle klanken, orgelachtige klanken, Egyptische muziek, hardrock, het kan allemaal. Zelf hou ik vooral van de rijke, aardse klank van strijkkwartetten. Ik vind het heel inspirerend om daarvoor te schrijven!’

Je verwerkt in je strijkkwartet invloeden uit zowel Arabische muziek als uit Lutherse kerkmuziek. Hoe kom je bij al die invloeden?
‘Dat heeft denk ik veel te maken met mijn Griekse nationaliteit. Griekenland ligt echt op de grens van Europa en Azië. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in verschillende culturen. Maar niet op een academische manier. Ik probeer echt mijn eigen stem te vinden. Een nieuwe taal creëren vanuit allerlei verschillende bestaande talen.’

Componiste Calliope Tsoupaki onthult deel 2 van haar nieuwe strijkkwartet

Calliope Tsoupaki (foto: Ruud Jonkers)

In opdracht van het Muziekgebouw schrijft de Grieks-Nederlandse componiste Calliope Tsoupaki aan een nieuw strijkkwartet onder de werktitel Groeibriljant. Zij componeert het in 7 delen. Bij elk concert in onze serie Strijkkwartetten in seizoen 12-13 klinkt het werk telkens 2 minuten langer. Ieder volgend deel van Groeibriljant componeert Calliope Tsoupaki nadat zij de door haar gecomponeerde delen heeft horen spelen.

Het Ives Ensemble speelde op 3 oktober het 1^e deel (beluister een fragment) . Het 2^e zal op woensdag 14 november in Muziekgebouw aan ’t IJ klinken, gespeeld door het Rubens Quartet. Het complete eindresultaat gaat in première bij het laatste concert van de serie op 8 mei 2013. We stelden Calliope enkele vragen over het tweede deel:

Hoe was het om je stuk terug te horen door het Ives Ensemble?
‘Heel erg mooi! Ze speelden het prachtig en het was erg inspirerend om met het Ives Ensemble te werken. Ik wilde al heel lang eens werken met hen. Het was echt een cadeautje dat ik daar eindelijk de kans voor kreeg.’

Manuscript van het 2e deel van Calliope Tsoupaki’s Groeibriljant

Heb je de lijn van het hele stuk al in je hoofd, of is het voor jou ook nog een verrassing waar het heen gaat?
‘Ik heb wel een uitgangspunt. Ik ga uit van een gefragmenteerde melodie die refereert aan koralen, kerkliederen uit de Lutherse kerk. Maar hoe die melodie zich ontwikkelt is voor mij ook nog een verrassing. Die melodie klinkt nog nergens in zijn geheel, maar ik laat er telkens verschillende stukken van terug komen, en langzaam evolueert hij. Hoe het 3^e deel zal gaan weet ik wel al grotendeels, want deel 2 stuurt al aan op een duidelijk vervolg, maar deel 4 kan echt nog alle kanten op. Dat hangt heel erg af van hoe deel 2 straks klinkt; ik probeer daar een paar wendingen uit, en als die goed uitpakken wil ik dat verder ontwikkelen. Maar misschien besluit ik toch dat het een hele andere kant op moet daarna.’

Waar ga je zelf op letten als je straks in de zaal zit en het tweede deel hoort spelen door het Rubens Quartet?
‘Ik ben heel erg benieuwd hoe de tempowisseling die halverwege het stuk zit werkt. En er zitten een paar melodielijnen in die zijn gebaseerd op opwaartse Griekse, Byzantijnse en Arabische toonladders. Ik ben benieuwd hoe de muzikanten die lijnen spelen en hoe krachtig dat ingezet kan worden. Het is heel erg bijzonder om zo te werken. Normaal krijg je als componist nooit de kans om zo snel terug te horen wat je bedacht hebt. Je schrijft een heel stuk en dan moet je maar afwachten of wat je verzonnen hebt ook werkt. Dit is dus een enorme luxe!’

Listen to This: thema-avond rond 9/11 met Kronos Quartet en Viral Radio

Het laatste Listen to This-concert dit seizoen bevat een duidelijke rode draad: 9/11. Kronos Quartet speelt de Nederlandse première van het stuk dat Steve Reich voor hen schreef over de aanslagen op het World Trade Center. Hier alvast het eerste deel:

Hier praat Steve Reich over het schrijven van dit ingrijpende stuk:

De Amsterdamse muziekorganisatie Viral Radio verzorgt het voor- en naprogramma van 18:00 tot 0:30, waarin ze het 9/11-thema verder uitwerken. Met o.a. deze film van de Amerikaanse muzikant/kunstenaar William Basinski, die hij opnam tijdens de aanslagen op 9/11 vanaf zijn dak uitkijkend op Ground Zero:

Verder o.m. vrijdag 18 mei een interview met geluidskunstenaar Mark Bain, die een ijzingwekkende soundscape maakte door de trillingen van de grond in New York tijdens de aanslagen op te nemen. Luister en lees hier alvast meer van en over dit fascinerende werk.

Meer info en tickets

Robert Fripps soundscapes: een inleiding door Erik Voermans (3/3)

Het Metropole Orkest speelt soundscapes van de beroemde Engelse gitarist/componist Robert Fripp op 6 mei in Muziekgebouw aan ’t IJ. Parool-journalist en muzikant Erik Voermans (bekend van zijn column Eerste hulp bij klassieke muziek in de PS van de Week) verzorgt het voorprogramma. Hier geeft hij in 3 blogposts een introductie op het fenomeen soundscapes en op de muzikant Robert Fripp.

Enkele woorden van de man in het voorprogrammma:
3. Wat doet Erik Voermans daar in het voorprogramma?

'God Save the King', Erik Voermans' favoriete Robert Fripp-plaat

Die gaat daar live soundscapes op gitaar ten gehore brengen. Erik Voermans is al bijna net zo lang als hij gitaar speelt (en dat is nu ruim dertig jaar) een fan van Robert Fripp, en in het bijzonder van de platen met pure Frippertronics. God save the King heeft ‘ie als middelbare scholier ontelbare keren gedraaid. Maar laten we Voermans zelf eens aan het woord laten. Misschien heeft ‘ie nog wat interessants te melden.

Robert Fripps soundscapes: een inleiding door Erik Voermans (2/3)

Het Metropole Orkest speelt soundscapes van de beroemde Engelse gitarist/componist Robert Fripp op 6 mei in Muziekgebouw aan ’t IJ. Parool-journalist en muzikant Erik Voermans (bekend van zijn column Eerste hulp bij klassieke muziek in de PS van de Week) verzorgt het voorprogramma. Hier geeft hij in 3 blogposts een introductie op het fenomeen soundscapes en op de muzikant Robert Fripp.

Enkele woorden van de man in het voorprogrammma:
2. Hoe zit het met die soundscapes van Robert Fripp? Wie is die man eigenlijk?

Robert Fripp is een Engelse gitarist die wereldroem vergaarde als lid van de band King Crimson, van wie gezegd wordt dat ze in 1969 op hun eerste plaat In the Court of the Crimson King de symfonische rock hebben uitgevonden. Maar King Crimson is hier een zijspoor. Waar het om gaat is dat Fripp in een periode waarin alle rockgitaristen ter wereld min of meer dezelfde blueslicks speelden zich verzette tegen de gitaarclichés van zijn tijd.

Robert Fripp

Hij vond dat hij zich in die stijl niet geloofwaardig kon uitdrukken. Zijn hart lag meer bij de hoekige, asymmetrische ritmiek van Bartók en bij de pastorale melodieën van Byrd, Tallis, Elgar en Vaughan Williams. In plaats van te spelen als Eric Clapton stelde hij zich liever intrigerende vragen als: “Hoe zou Jimi Hendrix hebben geklonken als hij Béla Bartók was geweest?”

Robert Fripps soundscapes: een inleiding door Erik Voermans (1/3)

Het Metropole Orkest speelt soundscapes van de beroemde Engelse gitairst/componist Robert Fripp op 6 mei in Muziekgebouw aan ’t IJ. Parool-journalist en muzikant Erik Voermans (bekend van zijn column Eerste hulp bij klassieke muziek in de PS van de Week) verzorgt het voorprogramma. Hier geeft hij in 3 blog posts een introductie op het fenomeen soundscapes en op de muzikant Robert Fripp.

Enkele woorden van de man in het voorprogrammma:
1. Wat is een soundscape? Waar kun je ze vinden? Komen ze ook in het wild voor?

R. Murray Schafer's World Soundscape Project

Soundscapes zijn wat vroeger in goed Nederlands klankschappen heette. Een speelse variatie op landschap. Een klankomgeving (ambient!) zou je ook kunnen zeggen. Maar het ziet er naar uit dat de Engelse term heeft gewonnen.

Die term zou heel goed bedacht kunnen zijn door de Canadese componist R. Murray Schafer. Hij wordt nog weleens als ‘ecologisch componist’ weggezet, maar daarmee doen we hem tekort. Waar het hier nu even om gaat is dat veel van Schafers composities in natuurlijke omgevingen kunnen/moeten worden uitgevoerd, waardoor ze één worden met die natuur.

Schafers punt is dat we zijn noten eigenlijk helemaal niet nodig hebben om de natuur zelf als een schepper van soundscapes te ervaren. Zo bezien zou een hele lange versie van John Cage’s 4’33’’ ergens in de bossen bij Austerlitz een ultieme soundscape zijn. Of in Lapland, terwijl boven onze hoofden zich het noorderlicht ontvouwt, bij wijze van onovertrefbare lightscape.

Met andere woorden: soundscapes hebben altijd bestaan. Maar we hadden een R. Murray Schafer nodig om het een naam te geven.

“I will not be straitjacketed by anyone”: de outsider-componist Harry Partch

“Harry Partch just turns everything around. He started out from the premise that everything that everything that we’re given about music, everything you learn about music (…) is a mistake.” – Gavin Bryars

Harry Partch is waarschijnlijk één van de grootste outsiders van de 20e-eeuwse muziek. Al op jonge leeftijd besloot hij dat hij volledig vrij wilde zijn in zijn creativiteit. Eén beperking die hij niet accepteerde, was die van de traditionele 12-toons-stemming van de westerse muziek. Hij wilde muziek maken met net zoveel tonen als de menselijke stem kan zingen, en bouwde daarom zelf de instrumenten waarmee dat kon.

Ook op sociaal gebied wilde hij volledig vrij zijn, reden waarom hij 10 jaar lang als zwerver leefde, ten tijde van de Grote Depressie in de Verenigde Staten. Hij schreef over die periode de liederencyclus The Wayward, die Ictus Ensemble op donderdag 9 februari speelt in Muziekgebouw aan ’t IJ.

De onderstaande BBC-documentaire geeft een mooi beeld van Partch’ leven en werk, toegelicht door diverse componisten als Philip Glass en Bryars:

”Gidon Kremer bevestigt zijn plaats als grootste violist op aarde”

Dit schreef The New Yorker over Gidon Kremer (Riga, 1947) naar aanleiding van zijn concert op het Lincoln Center’s White Light Festival afgelopen november. Het Muziekgebouw aan ’t IJ verwelkomt deze grootheid en zijn kamerorkest, Kremerata Baltica, op zondag 5 februari.

Al op vierjarige leeftijd begon Kremer viool te spelen bij zijn vader en grootvader, die beiden professioneel violist waren. Van jongs af aan won Gidon Kremer vele prijzen, waaronder de eerste plaats bij Internationale Tchaikovsky Competitie in Moskou. In 1997 richtte hij Kremerata Baltica op, een kamerorkest bestaande uit jonge talentvolle musici uit de Baltische staten.

Gidon Kremer’s repertoire kenmerkt zich door veelzijdigheid. Hij speelt werk van klassieke componisten als Antonio Vivaldi, maar schuwt ook moderne componisten niet. Tijdens zijn concert in het Muziekgebouw staan onder andere werken van Bach en Beethoven op het programma, maar ook een Bach-bewerking door Goebaidoelina.

Een fragment van Kremer’s performance op Lincoln Center’s White Light Festival, naar aanleiding waarvan hij benoemd werd tot ‘‘Greatest Violinist Alive’’:

Een jonge Kremer speelt Beethoven’s Sonata no. 9 samen met pianiste Martha Argerich:

Programma zondag 5 februari
Johann Sebastian Bach: selectie uit ‘The Art of Instrumentation‘ (werken van J.S. Bach gearrangeerd door Valentin Silvestrov, Alexander Raskatov, Leonid Desyatnikov, Stevan Kovacs Tickmayer en Victor Kissine; Nederlandse première)
Sofia Goebaidoelina: The Lyre of Orpheus
Ludwig van Beethoven: Strijkkwartet op. 131 (versie voor strijkkwartet en strijkorkest, bewerking Gidon Kremer en Victor Kissine)